فهرست نسخه ‌های خطی فارسی موسیقی (محمد‌تقی مسعودیه)

کتاب Manuscrits Persans Concernant La Musique فهرستی از نسخه‌های خطی فارسی مربوط به موسیقی است شادروان محمد‌تقی مسعودیه با هدف تهیۀ اثری که تقریباً همه نسخه های خطی فارسی درباره موسیقی را در بر‌گیرد گرد‌آورده است. این فهرست که به زبان فرانسه تألیف شده است به مناسبت سومین سال درگذشت مسعودیه به عنوان دوازدهمین جلد از مجموعه B فهرست‌بین‌المللی منابع موسیقایی/ RISM و با مساعدت شورای بین‌المللی فلسفه و علوم انسانی یونسکو منتشر شده است.

محمد‌تقی مسعودیه موسیقی دان، پژوهشگر و استاد و بنیان‌گذار موسیقی شناسی قومی (اتنوموزیکولوژی) در ایران است. وی در سال ۱۳۰۶ در مشهد به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی را در مشهد و تهران گذرانده و در سال ۱۳۲۹ به اخذ لیسانس حقوق و علوم قضایی از دانشکده حقوق علوم سیاسی دانشگاه تهران و نیز دیپلم عالی موسیقی از هنرستان عالی تهران موفق گردید. سپس به فرانسه رفت، وارد کنسرواتوار ملی موسیقی پاریس شد، ویولن را به عنوان ساز اصلی خود انتخاب کرد و به فراگیری آن پرداخت. در سال ۱۳۳۳ تحصیلات خود را در رشته موسیقی به پایان رساند و موفق به دریافت فوق‌لیسانس موسیقی (هارمونی) از مدرسه عالی پاریس گردید. سپس وارد مدرسه عالی موسقی لایپزیک در آلمان شد و به فراگیر آهنگ‌سازی پرداخت و در سال ۱۳۴۲ به دریافت دیپلم عالی نائل آمد. پس از آن به کلن رفت و در دانشگاه کلن به تحصیل موزیکولوژی (موسیقی‌شناسی تاریخی) و اتنوموزیکولوژی (موسیقی‌شناسی قومی) همت گمارد و در سال ۱۳۴۷ موفق به اخذ دکترای تخصصی در این رشته گردید. رساله دکترای وی با عنوان آوازه شور: دربارۀ تغییر و تحول ملودی در موسیقی هنری ایران در همان سال در آلمان منتشر شد. دکتر مسعودیه پس از پایان تحصیلات عالی خود به ایران بازگشت و تا پایان عمر در گروه موسیقی دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران، موسیقی ایرانی، انتوموزیکولوژی و دروس دیگر را تدریس ‌کرد. او نخستین کسی بود که اتنوموزیکولوژی و موسیقی‌شناسی قومی را در ایران معرفی کرد و به همین دلیل او را پدر اتنوموزیکولوژی ایران نامیده‌اند. او در بهمن ماه ۱۳۷۷ درگذشت. ده‌ها کتاب و مقاله از او به زبان‌های فارسی، آلمانی، فرانسوی و انگلیسی انتشار یافته است. آوازنویسی ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران ایران (به روایت محمود کریمی) یکی از برجسته‌ترین کارهای اوست. برخی از آثار او عبارت است از: سازمان‌های ایرانی، مبانی انتوموزیکولوژی، موسیقی بلوچستان، موسیقی تربت جام، موسیقی مذهبی ایران و غیره. وی هم چنین آهنگ‌ساز برجسته‌ای بود و آثاریی از او در این زمینه بر جای مانده است وی قعطاتی برای سازهای زهی نوشته است. RISM یا Repertoire International Des Sources Musicales در سال ١٩۴٩ تحت حمایت انجمن بین‌المللی کتابخانه‌های موسیقی/ Association internationale des bibiotheques musicales و جامعه بین‌المللی موسیقی‌شناسی/ Societe internationale به وجود آمد و هدف از آن شناسایی و ثبت همه منابع و پژوهشی موسیقی از قدیم‌ترین دوران تا ۱۸۰۰م است.

این کتاب، توصیف ۲۰۴ نسخه خطی فارسی مربوط به موسیقی را در برمی‌گیرد و مسعودیه برای تهیه آن به جز بررسی فهرست‌های گوناگون نسخه‌های خطی، با کتابخانه‌هایی که دارای نسخه‏های خطی هستند مکاتبه کرده است.

مسعودیه فهرست نسخه‌های عربی و فارسی محمد‌تقی دانش‌پژوه (مداومت در اصول موسیقی ایران، تهران: ۱۳۵۳) را اساس کار خود می‌داند. اما در مقدمه کتاب، ضمن احترام بسیاری که برای کار پراهمیت دانش‌پژوه قائل است. یادآور می‌شود که دانش‌پژوه در فهرست خود اکثر نسخه‌ها را بر اساس دیگر فهرست‌ها و آثار منتشر شده شرح و توصیف کرده و جنبه‌های اصلی آثار مربوط به موسیقی‌شناسی وموسیقی‌شناسی قومی و نیز توصیف ظاهری نسخه‌ها را نادیده گرفته است در حالی که در این فهرست به خود نسخه‌ها مراجعه شده است و اطلاعاتی که درباره نسخه‌ها ارائه می‌شود بیشتر از اطلاعات مندرج در فهرست‌هاست.

مسعودیه اثر خود را نیز با وجود یافتن نسخه‌های خطی ناشناخته جامع و کامل نمی‌داند و آن را دارای افتادگی و کم کاستی‌هایی می‌داند که قسمتی از آن به دلیل دشواری‌های مراجعه به برخی نسخه‌های خطی است. از جمله عدم همکاری مسئولان برخی کتابخانه‌ها از پاسخ به درخواست او از طرف RISM امتناع ورزیده‌اند و نیز غیر قال دسترس‌بودن بیشتر کتابخانه‌های شخصی که مالکان آنها از در اختیار نهادن نسخه‌هایشان خودداری کرده‌اند.

این فهرست در مجموع بر اساس قواعد مورد نظر موسسه RISM تدوین گردیده است. اختصاراتی که در معرفی نسخه‌ها به کار رفته و نشانۀ دستیابی کتابخانه‌ها نیز مطابق با آنچه RISM تعیین کرده به کار رفته است پس از مقدمه که به سه زبان فرانسه، انگلیسی، آلمانی درج شده، معرفی کوتاهی از فهرست به سه زبان به همراه جدول آوانگاری، ارائه می‌شود.

در این فهرست نسخه‌های خطی موسیقی موجود در ۱۰۱ کتابخانۀ‌ جهان که مسعودیه فهرست‌ها و مجموعه‌های آنها از نزدیک همت گماشته که عبارت اند از: کتابخانه‌های آذربایجان (باکو)، آلمان(برلین، گوتا، گوتیکن، مونیخ)، اتریش (وین)، ازبکستان(تاشکند)، افغانستان (هرات، کابل)، انگلستان (کمبریج، ادینبورگ، لندن منچستر، اکسفورد)، ایالات آمریکا (آن آربر، لوس آنجلس، پرینستون)، ایران (همدان، اصفهان، کاشان، مشهد، قم، رشت، شیراز، تبریز، تهران)، ایرلند، (دوبلین)، بلغارستان (صوفیه)، پاکستان (اسلام آباد، کراچی لاهور)، تاجیکستان (دوشنبه)، دانمارک (کپهناک)، روسیه (مسکو، سن پترزبورگ)، سوئد (استکهلم، اوپسالا)، عربستان سعودی (مدینه)، فرانسه (پاریس، استراسبورگ)، گرجستان (تفلیس)، هند (احمدآباد، الیگره پانکی‌پور، بهوپال، پوهار، بمبئی، کشمیر، کلکته داکا، حیدرآباد، لکنهو، مدارس، میسور)، مصر (قاهره) و هلند (لیدن).

ویژگی‌های فهرست

۱٫ در این فهرست موضوعی، علاوه بر آثاری که به تنهایی دربارۀ موسیقی هستند، برخی آثار دانشنامه‌ای هم که در بخشی از آنها به موسیقی اختصاص دارند نیز معرفی شده است در مورد نسخه‌های موجود از این گونه آثار، به نسخه‌هایی که به بخش موسیقی آنها افتاده‌ نیز اشاره می‌شود. مانند:احیاء علوم الدّین، اشجار و اثمار اغراض السیاسه فی‌اعراض الریاسه: بدایع الوقایع، تحفه الهند، جواهر الاسماء، جواهر العلوم همایونی، حدائق الانوار فی‌حقایق الاسرار، خلاصه العلوم، خلاصه العیش عالم‌شاهی، دانش‌نامه علایی، درۀ‌التاج لغّره الدباج، دریای کبیر، ریاض الابرار، زینت المجالس، شاهد صادق، عوارف المعارف قابوس‌نامه، کیمیای سعادت، گلستان هنر، مجمل الحکمه، مرآت آفتاب نما، مرآت الخیال، مصباح الهدایه و. مفتاح الکفایه، مصالح الهند، معدن المعانی، نفایس الفنون…..

۲٫ در بخش نسخه‌های خطی بدون عنوان، حتی نسخه‌هایی که شامل یک برگ در موسیقی هستند نیز معرفی شده‌اند، از جمله: ردیف ۱۷۴ که فقط شامل یک برگ درباره مقامات دوازده گانۀ موسیقی است (p..304)..

۳٫ در آغاز فهرست، دو جدول طبقه ‌بندی شده از نسخه‌های معرفی شده ارائه می‌شود، یکی طبقه ‌بندی نسخه‌ها بر اساس تاریخ تألیف و دیگری طبقه ‌بندی نسخه‌ها بر اساس محتوا، با ذکر شماره ردیف نسخه‌ها در متن فهرست:

طبقه ‌بندی نخست بر اساس تاریخ میلادی، بدون ذکر تاریخ هجری قمری برابر آن صورت گرفته است که استفادۀ سریع و آسان از این نمایه را برای خوانندگان غیر فرنگی دشوار می‌کند بدیهی است که این طبقه بندی تنها در مورد نسخه‌هایی که دارای تاریخ تألیف هستند یا سدۀ تألیف آنها روشن است انجام شده است. نگاهی به این نمایه نشان می‌دهد که از مجموع ۲۰۴ نسخۀ معرفی شده در این فهرست تنها ۲۰ نسخه دارای تاریخ تألیف هستند و این تاریخ‌ها از سال ۴۱۱-۱۳۰۹ هـ. / ۱۰۲۱-۱۸۹۲م. را در بر می‌گیرد در مورد ۶۵ نسخه، تاریخ تألیف با توجه به دورۀ زندگی مؤلف یا فردی که نسخه برای او تألیف شده و قراین دیگر تعیین شده است که این نسخه‌ها سده ۱۰ تا ۲۰ م. / ۴تا ۱۴ هـ. را در بر می‌گیرند. بنابراین تاریخ تألیف تعداد ۱۱۹ نسخه مشخص نیست هم چنین می‌توان نتیجه گرفت که تاریخ تألیف بیشتر نسخه‌ها متعلق به سده ۱۴-۱۸م. / ۸ تا ۱۲هـ. است.

طبقه ‌بندی نسخه‌ها بر اساس محتوی شامل موضوعات زیر است:

۱٫ صوت‌شناسی

۲٫ شرح و تفسیر

۳٫ مکاتبات(رسمی وغیره)

۴٫ دانشنامه و رسائل

۵٫ غنا و سماع(حرمت غنا، حلیت غنا و حلیت مشروط غنا)

۶٫ ابزار و الات (طبق‌یندی و ریخت‌شناسی)

۷٫ مقامات، راگا، اصول ادوار عروضی موزون و آهنگین) و شکل‌های موسیقیایی (در این موضوع رساله‌های منظوم مشخص شده است.)

۸٫ موسیقیدان‌ها (معرفی)

۹٫ آثار ادبی

۱۰٫ منشأ موضوع، تعریف و تقسیم‌بندی موسیقی، آداب رسوم و موسیقی درمانی

۱۱٫جنگ یا مجموعه

۱۲٫ نظریه موسیقی (موسیقی نظری)

۱۳٫ نظریه موسیقی (موسیقی کلاسیک هند که بخشی از آن راگا مالا است)

۱۴٫ ترجمه

بررسی این طبقه‌بندی نشان می‌دهد که در برخی موارد نقص وجود دارد، برای نمونه در موضوع دانشنامه‌ها و رسائل‌، ردیف‌های ۱۱۶ ،۱۰۵ ،۷۸ ،۷۶ ،۷۰ ،۶۹ ،۶۸ ،۶۴ ،۶۲ ،۵۸ ،۵۷ ،۵۰ ،۳۳ ،۳۲ در نظر گرفته نشده است. هم‌چنین موضوع مقامات، راگا، اصول و شکل‌های موسیقیایی با ۷۱ عنوان بیشترین و شرح و تفسیر با سه عنوان کمترین حجم موضوعات را دارند.

۳٫ در این فهرست به نسخه های منحصر به فردی بر می‌خوریم که نام آنها در فهرست نسخه‌های خطی فارسی احمد منزوی نیامده است، مانند: در کیفیت علم موسیقی (از محمد علی گرگانی)؛ محیط التواریخ (از محمد امین بن میرزا زمان بخاری)؛ مسیحی (از عبدالجلیل بن عبدالرحمن)؛ مقامات النغم (از قاسم بن دوست- علی‌البخاری).

۴٫ در این فهرست بسیاری از نسخه‌های خطی مربوط به موسیقی‌ هندی و ترکی که به زبان فارسی نوشته شده‌اند نیز آورده شده است.

شیوه تنظیم فهرست

این فهرست شامل سه بخش است:

بخش نخست که بخش اصلی فهرست است شامل۱۲۳ عنوان نسخۀ خطی است و بر اساس الفبایی نام حرف نویسی شدۀ مؤلف تنظیم شده است بخش دوم، شامل ۲۱ «نسخه خطی ناشناخته با عنوان» است که نام مؤلف آنها شناخته شده نیست و بر اساس الفبایی عنوان نسخه‎ها تنظیم شده است بخش سوم شامل ۳۳ «نسخۀ خطی ناشناخته بدون عنوان» است که مؤلف و عنوان آنها دانسته نیست و بر اساس الفبایی آغاز نسخه ها تنظیم گردیده است.

در این فهرست معرفی نسخه ها از ردیف ۱ تا ۱۹۷ شماره گذاری شده است و با احتساب برخی عناوین که افتادگی داشته و شمارۀ مکرر گرفته است (شماره های ۱۹۱ ،۱۸۸ ،۱۸۱ ،۴۶ ،۴۱) تعداد عناوین معرفی شده به ۲۰۴ عنوان می رسد.

لازم به ذکر است که آغاز فهرست، سیاهۀ کامل ۱۹۶ نسخه بر اساس شمارۀ صفحۀ فهرست ارائه می شود در این سیاهۀ در مقابل شمارۀ ردیف نسخه ها، به نام مؤلف و عنوان نسخه، و یا تنها عنوان، در مورد نسخه های ناشناخته، ذکر شده است.

شیوۀ نگارش فهرست

شیوۀ نگارش مؤلف به دو صورت حرف نویسی شده و فارسی ذکر می شود و توضیح کوتاهی دربارۀ وی ارائه می‎گردد، مگر اینکه مؤلف فردی ناشناخته بوده و اطلاعی از وی در دست نباشد. هم چنین به تخلص او اشاره می شود.

در این معرفی به دورۀ زندگی مؤلف، تاریخ ولادت و وفات او و مهم ترین وقایع زندگانی وی اشاره می شود نام مولفان به دو صورت کامل، به همان صورتی که در نسخه آمده، به همراه نام جدّ و نسبت‌ها، اما با حذف کنیه و القاب و کلماتی مانند ملاّ، میرزا، استاد و غیره آورده شده است، مگر در مواردی که قسمتی از نام کامل مؤلف باشد و با این حال در برخی موارد به گونه‌ای دیگر عمل شده است، مثلاً نام مشهور ابن سینا به این صورت آمده است:

ابوعلی شرف الملک حسین ابن عبدالله ابن سینا (شیخ الرئیس)

و یا: میر صدرالدین محمد [بن میرزا شرف بن قاضی جهان سیفی حسنی قزوینی]

در صورتی که نام مؤلف در نسخه نیامده باشد، اما بنابر قراین و منابع موجود قابل شناسایی باشد در [] ذکر می شود گاهی نیز خود فهرست نویس نام مؤلف را کامل کرده است و بخش افزوده شده را در [] قرار داده است، مانند: خان احمد گیلانی [نظام الدین]، غلام رضا [ابن محمد پناه]. ترتیب الفبایی نام مولفان بر اساس بخشی از نام که انتخاب گردیده انجام شده و باقی نام داخل () در جلو آن آمده است، مانند: عنایت الله ابن میر حاجی الهروی: الهروی [Al_ Hirawi]؛ فخر الدین محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی طبرستانی رازی (امام فخررازی) : رازی [Razi]؛ مجدالدین محمد الحسینی مجدی: مجدی [Magdi]؛ اما در انتخاب قسمت برگزیدۀ نام مؤلف از شیوۀ واحدی پیروی نشده و گاه از نام کوچک یا لقب و یا نسبت استفاده شده است، برای نمونه: صفی الدین عبدالمؤمن بر سیف بن فاخر الاموری البغدادی: صفی الدین [Safi_ Din]؛ عبدالقادر غیبی الحافظ المراغی: ابن غیبی [bn Gayi]؛ قاضی احمد بن میر منشی شرف الدین حسین ابراهیمی الحسینی القمی: قاضی احمد [Qadi Ahamd].

مبنای انتخاب نام اشهر برای برخی از اسامی مشخص نیست برای نمونه برای «محمد هادی بن اللّوحی الموسوی الحسینی السبزواری » (p.133) «نام اشهر ابن اللّوحی » (p.134) انتخاب شده است، حال آنکه وی به میرلوحی مشهور است.

در این فهرست به تعدادی از اسامی هندی و ترکی نیز بر می خوریم، مانند: رس برس، نهاکراس، فقیر، فقیر، نایک بخشو.

سپس نام کتاب نیز به دو صورت حرف نویس شده و فارسی، به همراه معنای عنوان نسخه به زبان فرانسه، ذکر می شود. و در ذیل نام کتاب توضیحاتی دربارۀ کتاب ارائه می شود، از جمله تاریخ تألیف فردی که کتاب برای او تألیف شده، ابواب و فصول کتاب اغلب دقیق و به صورت ارائه تقسیم بندی نشان داده شده است.

آغاز و انجام نسخه بر اساس یکی ار نسخه ها که کامل تر و معتبر تر است و شماره و محل نسخه ای که نقل از آن صورت گرفته در داخل () در جلوی واژۀ lncipit (-آغاز) استناد شده است. پس از آن با نشانۀ اختصاری Mss به معرفی نسخه های مختلف موجود از یک عنوان، با توجه به ویژگی های نسخه شناسی آنها پرداخته می شود و در صورتی که آغاز و انجام نسخه‌ای با آنچه ذکر شده و تفاوت داشته باشد، آغاز و انجام آن نسخه نیز ذکر می شود.

در معرفی نسخه ها، در سطر نخست، پس از اختصار نام کتابخانه، به ترتیب شمارۀ نسخه، اندازۀ نسخه، تعداد برگ ها و سطر‎ها ذکر می شود. سپس به قسمت های مهم نسخه، مانند مقدمه و خاتمه، فصل ها و ابواب کتاب، شکل ها و جدول ها، با ذکر شمارۀ صفحه اشاره می شود. در سطر بعد، به ترتیب نوع خط، رنگ مرکب، علامت گذاری ها، حواشی، رنگ کاغذ و نوع کاغذ، آرایه های نسخه، جدول اول، و نوع جلد و آرایه های جلد، وضعیت نسخه و آسیب دیدگی های آن مرمت های انجام شده و افتادگی های نسخه آورده می شود. آخرین اطلاع نقل شده دربارۀ نسخۀ نام کاتب تاریخ و محل کتابت است. سپس به ترجمه ها و چاپ های مختلف نسخه و کتاب شناسی مآخذ آن اشاره می شود.

در این فهریت مسعودیه نسخه هایی را که موفق به رؤیت آنها نشده است، پس از اتمام معرفی نسخه هایی که از نزدیک دیده است، در قسمت جداگانه ای تحت عنوان نسخه های دیگر، به اختصار معرفی می کند.

بررسی نمایه ها

در پایان فهرست ابتدا سیاهۀ کامل فهرست هایی که مورد استفاده قرار گرفته است به ترتیب نام کشورها معرفی می شود سپس کتابشناسی آثاری که به مناسبتی در فهرست مورد استناد قرار گرفته اند و بر اساس نام مؤلف ارائه می شود. سپس نمایه های کتاب آغاز می شود که نمایه های متعدد و کامل از جمله ویژگی های برجستۀ این فهرست است مؤلف در مجموع هشت نمایه ارائه می کند که جالب توجه ترین آنها نمایه های مربوط به موسیقی است که در زیر به آنها اشاره می شود.

نخستین نمایه ها، دو نمایۀ نام مولفان و عنوان نسخه ها به فارسی است که دستیابی به عناوین کتاب ها و مؤلفان را از طریق زبان فارسی امکان پذیر می سازد. سپس نمایه ای از اصطلاحات و موسیقیایی به کار رفته در متن، اسامی مقامات، راگا، پرده ها، شعب و غیره. نام های اصول (یا ادوار) و اسامی موسیقیدان ها ارائه می شود، برخی از اسامی موسیقیدان ها عبارت است از:

ابراهیم المهدی، استاد علی، بابا علی خان پیر محمد لالا، تن پرور، جلال عودی چکور[؟] چنگی حبیب الله بصری، خواجه (کمال الدین) عبدالقادر [ابن غیبی الحافظ المراغی]، رام داس، سعید الدین محی آبادی، سید احمد غجکی، شمس رومی، شیخ عبدالعلی بصیری، عبدالعزیز، فیروزخان، قاسم علی اسکندری، نجم الدین دشتی.

پس از آن نمایه نام کاتبان و خوشنویسان؛ محل های کتابت؛ و نام هایی که به مناسبتی در متن یاد شده اند. اعم از افراد و کتاب ها و مکان های جغرافیایی دیده می شود.

در مورد نمایه های اشخاص باید گفت تمام این نمایه ها بر اساس نام کوچک و نام کامل افراد تهیه شده، حتی در نمایۀ مولفان فارسی از شیوۀ متن پیروی نشده است. و برای نمونه: در متن «عبدالقادر بن غیبی الحافظ المراغی» به عنوان «ابن غیبی» در نظر گرفته شده است و در ردیف «عبدالقادر» آمده است.

در این بخش، نمایه نام کتاب ها به صورت حرف نویسی شده وجود ندارد، در حالی که این نمایه برای چنین فهرستی لازم به نظر ی رسد.

در انتهای فهرست، ۱۲۵ اصطلاح به کار رفته در متن که بیشتر اصطلاحات موسیقیایی هستند با شرح کوتاهی آورده شده اند، مانند ادوار، ایقاع، باب پرده، تحریر، جاتی، (jati )، جدول چنده (chanda )، حاد (had)، خانه (hane)، درآمد، ذکر، راگا، سماع، شباب ، صادوا (sadava)، ضرب، غزل، فصل، قصیده، کار، گمکه (gamka)، لحن، مقام و… برای نمونه:

«ادوار: دایره های موسیقیایی، دایره ها یا دورهای عروضی- موزون.»

لازم به ذکر است که در بخش تنها برخی از اصطلاحات موسیقیایی شرح شده است و برخی از اصطلاحات که در نمایه «اصطلاحات فنی» آمده، در اینجا شرح نشده است. همچنین قالب‌های شعری، مانند قصیده، غزل، قطعه، مثنوی، رباعی و انواع خطوط، مانند نسخ، نستعلیق و شکسته در اینجا شرح دارد.

آخرین نمایه اسامی ابزار و آلات موسیقی است، شامل ۶۳ مورد، مانند ارغنون اوزان، بالابان، پیپا (pipa)، تار، جلاجل، چنگ، دف، دمام، رباب زنبورک، سنتور شبابه، طبل، عود، قانون، کمال، مزمار، نفیر که به همراه شرح کوتاهی معرفی شده اند، برای نمونه: «ارغنون: نامی که به ارگ بیزانسی اطلاق می شود.»

مؤلف در ابتدای این دو فهرست، منابعی را که تعاریف و توضیحات را از آنها برگرفته ذکر می‌کند. این منابع، همگی به زبان های انگلیسی، فرانسه و آلمانی هستند.

نویسندگان: سید محمد حسین مرعشی – پریسا کرم رضایی
منبع: وبلاگ نسخه شناسی و معرفی کتاب